سازمان بهداشت جهانی، “سلامت” را چنین تعریف می کند: “سلامتی تعادل کامل جسمی، روانی و اجتماعی است و لزوماً نبود بیماری یا ضعف بدنی نیست.”
“سلامت” هم واژه ای بود که در کنار بسیاری از واژه های دیگر در کنار واژه “گردشگری“، جای خود را پیدا کرد. گردشگری مذهبی، گردشگری ورزشی، گردشگری اکوتوریسم، گردشگری وقایع و چند دهه ای است که گردشگری سلامت، پزشکی و درمان نیز به این لیست طولانی، اضافه شده است و با سرعت زیادی در حال صعود به رتبه های بالاتری است.
افزایش درآمد ناخالص ملی از طریق گسترش بازار خدمات از یک سو و افزایش نرخ سفرهای خارجی و بین المللی با توجه به افزایش توریست های علاقه مند به بازدید از مقاصد جدید گردشگری از سوی دیگر، موجب بوجود آمدن شاخه های مختلفی در کنار گردشگری شد.
در حال حاضر صنعت گردشگری سومین صنعت ارزآور جهان بعد از نفت و اتوموبیل سازی است و بنابه پیش بینی کارشناسان سازمان جهانی گردشگری، به زودی به دومین صنعت به لحاظ گردش مالی و اولین صنعت به لحاظ اشتغال زایی، تبدیل می شود.
باید دید این پیش بینی بعد از بحران کووید۱۹ تا چه حد پابرجا خواهد ماند و انواع شاخه های جدید گردشگری که به این لیست اضافه خواهند شد، کدام ها هستند!
افراد و سازمان های مختلفی گردشگری سلامت را به شکل زیر تعریف کرده اند:
- تدارک تسهیلات سلامت با استفاده از منابع طبیعی کشور بخصوص آب های معدنی و آب و هوا (اتحادیه بین المللی سازمان های رسمی گردشگری.۱۹۷۳).
- سفر فرد به منظور درمان، خواه از طریق مداخله پزشکی با استفاده از منابع طبیعی، استراحت و حفظ سلامت جسمانی. این سفر می تواند داوطلبانه و یا به توصیه پزشک صورت پذیرد (سعود عمران.۱۹۹۵).
- گردشگری سلامت به هر گونه تلاش بخشی از تسهیلات گردشگری(مانند هتل) یا مقصد گردشگری(بادن در سوئیس) برای جذب گردشگران از طریق ارتقاء خدمات و تسهیلات مراقبت سلامت(علاوه بر تسهیلات متداول) اطلاق می شود (گودریج و گودریچ.۱۹۹۵).
- اوقات فراغت، تجدید قوا و فعالیت های تحصیلی رها از مشغله های کاری و خانه که محصول گردشگری را به کار می برد و خدماتی که برای ارتقاء و قادر کردن مشتریان به بهبود و حفظ سلامتی و تندرستی شان طراحی شده اند(پولاک و ویلیامز.۲۰۰۰).
- گردشگری سلامت، مجموعه کلیه وابستگی ها و نتایج محسوس یک تغییر موقعیت و اقامت افراد به منظور ارتقاء، تثبیت ، بازسازی جسمی، رفاه ذهنی و اجتماعی در زمان استفاده از خدمات سلامت می باشد. به طوری که اقامت دائمی یا اقامت برای کار نداشته باشد(کاسپار.۲۰۰۱)
و اما بهترین و کاربردی ترین تعریف گردشگری سلامت:
استفاده از خدماتی که به بهبود یا افزایش سلامتی یا افزایش روحیه فرد با استفاده از آب های معدنی، آب و هوا یا مداخلات پزشکی منجر می شود و در مکانی خارج از محل سکونت فرد و بیش از ۲۴ ساعت به طول می انجامد(سازمان جهانی گردشگری.۱۹۹۵).
مدل گردشگری سلامت مولر و کافمن
مولر و کافمن گردشگری سلامت را به دو دسته گردشگری درمانی و گردشگری پیشگیرانه تقسیم کرده اند و آنرا در تعریف خود از گردشگری سلامت بکار برده اند:
- گردشگری تندرستی: به تنهایی توسط افراد سالم دنبال می شود و هدف اصلی آن پیشگیری از ابتلا به انواع بیماری است.
همانطور که می بینیم در این تعریف، دریافت خدمات درمانی صورت نمی گیرد و گردشگر هیچ بیماری و ناراحتی ندارد; بنابراین مداخله و نظارت پزشکی وجود ندارد.
- گردشگری درمانی: این نوع از گردشگری سلامت با هدف درمان بیماری انجام می شود و معمولاً سفر بیمار به تنهایی انجام نمی شود.
در گردشگری درمانی، سفر بیمار به جهت درمان یک بیماری مشخص یا گذراندن دوره نقاهت تحت نظارت پزشکی با استفاده از منابع درمانی طبیعی مانند چشمه های معدنی و گرم، دریاچه های نمک، خورشید ماسه رادیواکتیو، لجن و..(گردشگری درمانی) و یا انجام جراحی تحت نظارت پزشکی در بیمارستان ها یا سایر مراکز درمانی(گردشگری پزشکی)، انجام می شود.
برای گذراندن دوره نقاهت بیمار در بخش گردشگری پزشکی می توان از خدمات اسپا استفاده کرد.
گردشگری درمانی یکی از جذاب ترین بخش های گردشری سلامت است و علل مختلفی مانند پیر شدن مردم جهان و بالا رقتن تقاضای خدمات درمانی، افزایش قدرت خرید، ۵ هفته تعطیلات مرخصی در کشورهای اروپایی و پرداخت هزینه درمان در کشورهایی مانند آلمان، سوئد، استرالیا، بلژیک و غیره توسط صندوق ملی بیمه، باعث رشد سریع این بخش، شده است.
این نکته را در نظر داشته باشید که گردشگری پزشکی در آسیا یک صنعت نوپا و جدید محسوب می شود. در واقع به دنبال بحران اقتصادی در سال ۱۹۹۷ در آسیا، بسیاری از پزشکان و ارائه دهندگان خدمات سلامت در تایلند به خارج از مرزها سفر کردند و بیمارستان ها هم مجبور به تغییر استراتژی های بازاریابی و پذیرش بیماران کشورهای دیگر، شدند.
قبل از آن اما، گردشگری سلامت یک صنعت لوکس محسوب می شد و شامل سفر افراد ثروتنمد از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه یافته مانند امریکا، بریتانیا و سایر کشورهای اروپایی می شد(دقیقاً بر خلاف گردشگری سلامت به شکل نوین).
دولت کوبا نخستین کشوری بود که در اواخر دهه ۱۹۸۰، گردشگری درمانی را به عنوان یک “صنعت” نام برد و به شکل سیستماتیک برای پذیرش و ارائه طیف وسیعی از خدمات پزشکی به بیماران خارجی، از آن استفاده کرد.
طبق برآورد این کشور طی سال های ۱۹۹۷ تا ۱۹۹۹، بیش از سی میلیون دلار از تجارت خدمات سلامت عاید این کشور شده بود.
در حال حاضر گردشگری پزشکی مدرن را به عنوان یک رویکرد صنعتی نام می برند که به موجب آن بیماران بین المللی بدون پوشش بیمه و یا پوشش بیمه ای کم از کشورهای صنعتی(بیماری که پوشش بیمه ای کامل را در کشور خود یا کشورهای اروپایی دریافت کند، به کشورهای در حال توسعه سفر نمی کند و خدمات درمانی را کشور خود یا سایر کشورهای توسعه یافته دریافت می کند) به دنبال دریافت خدمات درمانی با کیفیت بالا و قیمت مقرون به صرفه، در کشورهای در حال توسعه هستند.
انواع گردشگری پزشکی:
- گردشگری جراحی زیبایی: اعمال جراحی ارزان قیمت در کشورهای در حال توسعه و عدم پوشش بیمه ای این خدمات در کشورهای توسعه یافته از دلایل مهم توسعه این بخش از گردشگری پزشکی است. کشورهای تایلند، هند و مکزیک از مقاصد بزرگ این بخش محسوب می شوند و غالب بیماران آنها از کشورهای ایالات متحده، کانادا، بریتانیا و سایر کشورهای اروپایی هستند.
- گردشگری دندان پزشکی: رشد هزینه های مراقبت و خدمات دندان پزشکی(یکی از دلایل اصلی بریتانیا برای دریافت این بخش از خدمات در اروپای شرقی) و عدم پوشش بیمه ای آن(دلیل اصلی امریکایی ها برای دریافت خدمات دندان پزشکی در کلینیک های مرزی مکزیک) از جمله عوامل رشد این بخش از گردشگری پزشکی، می باشد.
یکی از مزیت های این قسمت، سرپایی بودن خدمات درمانی است و بیمار وقت بیشتری دارد تا از سایر مزایای سفر درمانی خود نیز بهره لازم را ببرد. همچنین فرصت خوبی است برای شما تا با به کار بردن تکنیک و استراتژی های فروش، سبد خرید بیمار خود را بزرگتر کنید!
هند و مجارستان از مقاصد بزرگ گردشگری دندانپزشکی به شمار می روند.
- گردشگری ناباروری: دریافت خدمات مختلفی مانند IVF، حاملگی جایگزین(ساروگیسی)، فریز جنین، استفاده از تکنولوژی های کمکی باروری(آرتس) و غیره موجب توسعه این بخش در بسیاری از کشورها شده است.
همانطور که می دانیم بسیاری از کشورها به لحاظ منع قانونی برای خدمات باروری، بیماران خود را به خارج از مرزها سوق می دهند تا تمام خدمات مورد نیاز خود را از کشور دیگری دریافت کنند.
به طور مثال انجام تست ژنتیکی به منظور از بین بردن جنین معلول، در آلمان، اتریش و ایتالیا ممنوع است و متقاضیان این خدمات را راهی کشور چک کرده است.
مقاصد اصلی گردشگری ناباروری در اروپا: اسپانیا، بلژیک، قبرس و جمهوری چک
در آفریقا: اردن و آفریقای جنوبی
آسیا: تایلند، هند و کره جنوبی هستند
- گردشگری سلامت روانی: این ایده اولین بار توسط کشور ژاپن مطرح شد و در آن به طور خاص به سلامت روانی افراد ساکن در شهرهای بزرگ و بهبود آن می پردازد.
در این نوع از گردشگری پزشکی به دو صورت بیماران را از کشورهای مختلف پذیرش می کنند:
۱): دوره کوتاه مدت: این بخش، مناسب عموم افراد است و معمولاً با هدف بررسی کلی سلامت و بهداشت روانی افراد به مدت یک الی دو روزه در هتل های بزرگ انجام می شود.
۲): دوره طولانی مدت: این بخش، با ۳ هدف کلی بهبود نسبتاً سریع افسردگی، کاهش فشارهای وارد بر اطرافیان(اعضا خانواده و یا شرکتی که فرد افسرده در آن کار می کند) و ایجاد ریتم حیاتی، بوجود آمد.
- گردشگری پیوند اعضاء: سفر به کشور دیگر با هدف دریافت عضو، گردشگری پیوند اعضا را بوجود آورد.
در برخی از کشورها مانند امریکا پیوند عضو، اختیاری است و در برخی از دیگر مانند هند، فروش اعضا بدن قانون شکنی کیفری محسوب می شود.
با این وجود هند، پاکستان، چین، فیلیپین، عراق، مصر، ترکیه، بولیوی، برزیل، پروو و کشورهای اروپای شرقی را به عنوان صادر کننده اعضا می شناسند که به طور مرتب و غیر قانونی اقدام به خرید و فروش اعضای بدن از افراد محلی و پیوند آن به خارجی ها، می کنند.
کشورهای اصلی وارد کننده اعضا استرالیا، کانادا، ژاپن، عمان، عربستان سعودی و ایالات متحده امریکا هستند.
در این میان بسیاری از زنان و افراد آسیب پذیر ساکن در مناطق تهیدست، داوطلب و یا مجبور به فروش اعضای بدن هستند.
کسری اعضا در کشورهای پذیرنده، یکی از عوامل اصلی خرید و فروش غیرقانونی و محبوبیت گردشگری پیوند در بین بیماران این کشورها است. بین سال های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ بیش از ۴۰۰ بیمار امریکایی خدمات پیوند را در خارج از مرزهای این کشور دریافت کردند.
گردشگری سلامت ایران
قبل از اینکه ابوعلی سینا به دسته بندی آب های معدنی گرم ایران به بخش های”آسایشگاه های معدنی و چشمه های آب گرم و معدنی” بپردازد، نیشابور از سیستم کانال کشی مخصوصی برای انتقال آب چشمه های معدنی به معبد آناهیتا، بهره می برد.
سال ۱۳۸۲ اولین بار گردشگری درمانی از سوی وزارت بهداشت مورد توجه قرار گرفت و در سال ۱۳۸۳ و به دنبال ادغام دو سازمان میراث فرهنگی و سازمان جهانگردی، شورای مستقلی به همین نام در ایران پا گرفت و فعالیت خود را شروع کرد.
علل بسیاری مانند وجود چند وزارتخانه و سازمان تصمیم گیرنده، خلاء های موجود در گردشگری کشور، عدم ورود بیمه ها به عنوان یکی از بازیگران اصلی گردشگری سلامت، عدم سهولت و گستردگی صدور ویزای درمان(T) و غیره از جمله عواملی است که در سال های قبل موجب رشد روزافزون واسطه های غیر قانونی در این حوزه شد و همین امر و نتایج حاصل از آن یعنی ارائه خدمات بدون کیفیت در مراکز بدون صلاحیت و نارضایتی بیماران، موجب از دست رفتن بخش بزرگی از بازار گردشگری سلامت ایران در کشورهای همسایه شد.
برخی از مزایای رقابتی گردشگری سلامت ایران
ایران بعد از کشور اردن، دارای بیشترین ظرفیت در گردشگری سلامت بین کشورهای اسلامی است و به دلیل تنوع اقلیمی، جاذبه های سیاحتی و زیارتی، دارای پتانسیل های مختلفی در بخش گردشگری می باشد که بررسی جزئیات آن خارج از موضوع این بخش است.
در بخش گردشگری درمانی نیز با وجود بیش از ۱۰۰۰ چشمه آب معدنی و ۴۷۲ آب گرم طبیعی می تواند به یکی از مقاصد اصلی متقاضیان دریافت این دسته از خدمات سلامت، تبدیل شود.
در بخش گردشگری پزشکی چطور؟
- خدمات درمانی با کیفیت: خدمات درمانی ایران از لحاظ کیفیت در جایگاه خوبی قرار دارد. کیفیت درمانی را با شاخص های مختلفی ارزیابی می کنند و در بخش گردشگری سلامت نیز کلیه بیمارستان هایی که درجه اعتباربخشی یک و دو را اخذ کرده اند می توانند پس از انجام فرآیندهای مختلف ارزیابی کیفیت، مجوز پذیرش بیماران بین الملل را از وزارت بهداشت دریافت کنند.
- قیمت های مناسب: اختلاف قیمت ریال و ارزهای بین المللی یکی از دلایل عمده ارزان بودن خدمات درمانی در ایران است.
این امر بخصوص در درمان هایی که در کشورهای مبدا گردشگران سلامت، فاقد پوشش بیمه ای است(مانند جراحی های زیبایی) اهمیت زیادی پیدا می کند.
- درمان بدون انتظار: لیست انتظار طولانی برای دریافت خدمات درمانی رایگان در درمان هایی که شامل پوشش بیمه ای هستند، یکی دیگر از انگیزه های گردشگران سلامت برای انجام سفر درمانی است.
گردشگری سلامت ایران فاقد صف انتظار است و تمام بیماران بین المللی می توانند از خدمات سریع و در دسترس استفاده کنند.
- پزشکان متبحر و خوشنام ایرانی: تبحر پزشکان ایرانی سابقه طولانی در تاریخ ایران دارد و این موضوع نقطه عطفی است در گردشگری پزشکی ایران. تهران را پایتخت جراحی زیبایی می نامند و یک دلیل آن تعدد عمل های جراحی توسط پزشکان و تبحر آنها در این زمینه است.
علاوه بر بخش زیبایی، در درمان نیز پزشکان ایران می توانند با روش های مختلف برندسازی هر چه بیشتر به دنیا معرفی شوند و گردشگران سلامت را با آموزه های خود آشنا کنند.
- تشابه فرهنگ مذهبی با کشورهای مسلمان: بسیاری از بیماران بین المللی ایران از دیرباز، مربوط به کشورهای مسلمان همسایه بوده است. شهر مشهد و قم سالانه میزبان عده زیادی از گردشگران درمانی و زیارتی است که از کشورهای مسلمان به این شهرها می آیند.
و در پایان:
گردشگری سلامت ایران به واسطه مزایای رقابتی و نیروهای انسانی حرفه ای و متبحر می تواند سهم قابل توجهی از سومین صنعت ارزآور جهان، کسب کند.
توسعه هر چه بیشتر این صنعت، علاوه بر ارزآوری موجب افزایش اشتغال داخلی، نزدیک شدن به استانداردهای بین المللی و ارتقاء کیفیت خدمات سلامت خواهد شد و این همان روندی است که ایران را به جایگاهی که شایسته آن است در گردشگری سلامت، می رساند.
